Merve Kara-Kaşka
BBC Türkçe
Google’ın 2022 arama trendlerine nazaran Türkiye’deki kullanıcıların arama motoruna sorduğu tanınan sorulardan biri de hayallerinin ne manaya geldiğiydi. BBC Türkçe, Türk kültüründe düş anlatılarının nasıl evrildiğini ve günümüze nasıl aktarıldığını araştırdı.
Antik Mısır’dan Budist Güney Asya’ya, Osmanlılar’dan günümüze hayaller din, kültür ve tarihin kesişiminde sayısız anlatıya bahis oldular.
Türklerin Müslümanlığı kabul etmesiyle hakim hayal anlatıları İslami anlayışın tesirine girdi.
Bu durum sultanlardan, Sufilere, tarikat pirlerinden siyasi başkanlara düşlerin yaygınlıkla “statü doğrulama aracı” olarak kullanılmasının önünü açtı.
Uzmanlara nazaran insanların hayalleri “ilahi bir mesaj” olarak algılama potansiyeli tarihin her periyodunda vardı.
Modern bilim, duşun kökenlerini beyinde arıyor.
İki yaklaşım zıt üzere görünse de her ikisinde de ortak noktalar var.
Farklı kültürlerde rüyalar
İnsanlar tabiat olayları, felaketler, yenilgiler üzere olayları anlamdırmanın yanı sıra gelecekle ilgili belirsizlikler karşısında düşlere danıştılar.
Antik Mısırlıların hayallerle ilgili kayıtları 4 bin yıldan eskilere gidiyor.
“Ölülere Mektuplar” Antik Mısırlıların duştan kelam eden en eski metinleri olarak kabul ediliyor.
Bu metinlerinde hayal, görenden kaynaklanan bir durumdan çok görenin iradesi dışında objektif bir var oluşu, alternatif bir boyutu tabir ediyordu.
Ölen tanıdık ya da yakınlara yazılan mektuplarda bu şahıslardan çeşitli yeterlilikler isteniyor ve muhatabın mezarına bırakılıyordu.
Antik Mısır’da hayalleri araştıran Mısır bilimci Kasia Szpakowska, “Rüyalar bu metinlerde bir çeşit eşik; duvarlarla ayrılı iki dünya arasındakilerin birbirini görebildiği şeffaf bir alan fonksiyonu görmüştür” diyor.
MÖ 1500’lerde başlayan Yeni Krallık devrinin düş kayıtlarında firavunların bu sefer ölülere değil yaradanlara ulaştığı ve böylece iktidarını teminata almasına katkıda bulunan anlatılar ağır basıyordu.
Günümüze ulaşan düş kayıtlarının birçoğu küme, ülke ya da dini önderlerin biyografilerinden geliyor.
Hindistan ve Tibet’te Budist düş geleneklerini araştıran City University of New York’tan Serinity Young, Budist dini biyografilerinde çoğunlukla kehanet hayallerinin yer aldığını belirtiyor.
Rüyaların rastgele seçilmediğine ve her hayalin günümüze ulaşmadığına dikkat çeken Young, ulaşabilenlerin “geleneğin bedellerini ortaya koydukları için korunmak üzere seçilmiş rüyalar” olduğunu belirtiyor.
Türk tarihinde hayal anlatıları
Türk tarihinde düş anlatılarına en eski Türkçe metinlerde rastlamak mümkün.
Yale Üniversitesi’nde Yakın Doğu Lisanları ve Medeniyetleri Bölümü’nde öğretim vazifelisi olarak vazife yapan Özgen Felek’in Türk edebiyatında düş motiflerini incelediği çalışmasında, Oğuzlar’ın kökenini anlatan Oğuz Kağan Destanı’nda vezir Uluğ Türük’ün düşünde altın bir yay ve üç gümüş ok gördüğü anlatılıyor
Buna nazaran hayalde altın yay Doğu’dan Batı’ya uzanırken, üç gümüş ok Kuzey’i gösterir. Uluğ Türük hayalini Oğuz Kağan’a anlatırken, “Gök İlah düşümü gerçekleştirsin. Bütün yeryüzünü senin soyuna bağışlasın” diye dua eder.
Oğuz Kağan’a nazaran Uluğ Türük’ün düşü, soyunun dünyayı fethedeceğine dair güzel bir alâmettir.
Bu cins sembolik düşlere Göç, Türeyiş, Manas üzere öteki Türk destanlarında yer verildi.
1299’da Osmanlı İmparatorluğu’nu kuran 1. Osman’a sonradan atfedilen bir öbür düş da misal bir bildiri içeriyordu:
Hikayeye nazaran, Osman, mutasavvıf bir alim olan Pir Edebali’yi ziyaret ettiğinde kendisine bir oda verilir. Odasında bir Kur’an-ı Kerim olduğunu fark eden Osman, uzanmak istemediği için bütün gece oturur ve sonra bir düş görür:
“Osman Gazi uyurken hayalinde bir velinin göğsünden bir Ay’ın yükseldiğini ve ona hakikat gelip kendi göğsüne girdiğini görür. Ay göğsüne girdiği anda göbeğinden bir ağaç fışkırır ve gölgesi dünyayı kaplar.”
BBC Türkçe‘ye konuşan Felek, bilhassa Osman Gazi’nin hayalinin İslam hayal anlayışının Türk hayal kültürünü nasıl etkilediğini göstermesi açısından değerli olduğuna dikkat çekiyor:
“Her iki düş da anlatıda kendi hükümdarlıkları için manevi-meşru araçlar olarak yer alsalar da, Osman’a atfedilen düş anlatısındaki kimi ögeler (mesela, Kur’an’a saygı), İslam dininin Türk hayal kültürüne değerli bir katkısı olduğunu gösteriyor.
“Bu düş, Türklerin İslam’ı kabul etmesinden sonra bile Türk kültüründe hayallerin ve hayal tabirlerinin ehemmiyetinin devam ettiğini gösteriyor.”
BBC Türkçe‘ye konuşan Loyola University Chicago’da İslam Dünyası Çalışmaları Yöneticisi Prof. Marcia Hermansen, “İslam, hayallere kapılarını açık bıraktı. Örneğin Kur’an’da Yusuf Peygamber’in duşunun yorumlandığından kelam ediliyor. Yani düşlerin yorumlanması meşruydu” diyor.
Bu inanç, Türklerin Müslüman olmasından sonra da düş geleneğinin pekiştirilmesini sağladı.
İslami hayal yorumlarının “kurucusu” olarak bilinen İbn-i Tatlı, 8’inci yüzyılda yaşayan bir tüccardı.
Sirin’e ithaf edilen çok sayıda düş yorumu Düş Tabirleri Kitabı’nda toplanmıştı.
Sirin yorumlarında çoğunlukla Kur’an-ı Kerim’e referans veriyordu.
Ancak İslami hayal yorumlarında Antik Yunan tesiri de hissedildi.
Felek, Helenistik devirde (bugünkü Datça’daki) Knidos’ta yaşadığı düşünülen Artemidorus’un düş yorumlarının Arapça’ya çeviri edildikten sonra “İslamlaştırıldığını” söylüyor.
Felek, bu çeviriler sırasında birtakım pagan ögelerin “melek” olarak değiştirildiğini çok İlahlı sembollerin tek İlah olarak kaydedildiğini ya da kimi Hristiyan ya da Yahudi ögelerin çıkarıldığını belirtiyor.
‘Statü doğrulama aracı’ olarak rüyalar
Yazılı yahut kelamlı nakledilirken “Rüyaların adeta yine kurgulandığını” söyleyen Felek, “Çünkü anlatıyla şekillenirler ve bir hayalin görülüp görülmediğini doğrulayamayız” diyor.
Ancak İslam’da Muhammed Peygamber’in, “En berbat palavra, kişinin görmediği rüyayı gördüm demesidir” dediğine inanılıyor.
Felek, Muhammed Peygamber’in bu hadisi nedeniyle “İyi bir Müslüman düş uydurmaz” anlayışının düş anlatılarını sultanlar, Sufiler, tarikat pirleri ve siyasi başkanların işine yarayan bir araca dönüştürdüğünü belirtiyor.
Özgen Felek, hayallerin küme, ülke ya da dini başkanların “statüsünü doğrulama” araçları olarak kıymetli bir fonksiyon kazandığına dikkat çekiyor.
Osmanlı devrine ilişkin en ünlü düş kitaplarından biri olan Kitab-ı Menamat, Yasal Sultan Süleyman’ın oğlu 2. Selim’den torunu 3. Murat’ın 16. yüzyılda piri Şeyh Şüca Dede’ye gönderdiği düşünülen mektupların derlemesinden oluşuyor.
Kitabın müellifi Yale Üniversitesi’nden Özgen Felek, bu düş mektuplarında 3. Murat’ın hayatı boyunca ordunun başında hiç savaşmamasına karşın, düşlerinde bir savaşçı olarak göründüğünü, Sünni ve Şii dünyalarını birleştirme pozisyonuna geldiğini anlatıyor.
Özgen Felek, kitaptaki hayal anlatılarının 3. Murat’ın bir padişah olarak “imajını ve kimliğini teyit etme” fonksiyonu gördüklerini belirtiyor.
Rüya anlatıları sultanlar kadar Sufi öğretileri için de epey değerliydi.
Prof. Hermansen, Sufi liderlerin öğretilerinde hayallerin kıymetli bir yer tuttuğunu, müritlerini düşlerini anlatmaya ve hatırlamaya teşvik edildiğini belirtiyor.
Sufiler açısından hayaller, manevî başkanların pozisyonlarını doğrulama fonksiyonu kadar “şeyhlerin ve müritlerin metafizik bilgiyi edinmesine imkan sağlıyordu.”
Bugün de Müslüman olarak tanımlanan geniş bir coğrafyada düşler emsal bir ilgi görmeye devam ediyor.
BBC Türkçe’ye konuşan University of Toronto’da Din Çalışmaları Profesörü Amira Mittermaier, “İslami reformizmle (ve onun akla vurgusuyla) düşler bir kenara itildi ancak yeniden de birçok beşere uyanık hayatlarında rehberlik ediyorlar ve tıpkı vakitte siyasi konuşmalarda da yer alıyorlar.” diyor.
Modern devirde düş anlatılarının yaygın kullanımlarının Anadolu’da âşıklık geleneğinden, cihatçı kümelere ve İstihare’ye çok sayıda örneği var.
Âşıklık, Anadolu’da düşlerin canlı bir biçimde geniş yer tuttuğu kıymetli bir gelenek.
Âşıkların hayallerinde bir hoşa âşık olduktan ve bade içtikten sonra sanatçı kişiliklerine geçtiğine inanılıyor.
Diğer yandan El Düstur ya da IŞİD üzere cihatçı kümelerin karar alma süreçlerinde hayalleri yaygınlıkla kullandığı düşünülüyor.
Örneğin Mart 2015’te devrin IŞİD lideri Ebu Bekir el Bağdadi’nin düşünde Muhammed Peygamber’in kendisine Musul’dan çekilmesini emrettiğini gördüğü ve bölgeden çekildiği bildirilmişti.
Müslümanlar ortasında İstihare geleneği ise hayati kararlar konusunda insanlara rehberlik etmeye devam ediyor.
İstihare, evlilik, iş, boşanma üzere bahislerde dua, düş ve bazen kıymetli olduğuna inanılan şahıslar aracılığıyla “ilahi makamlara başvurulmasını” sağlıyor.
Tüm bunların yanında beşerler yaygınlıkla sabah uyanıp tesirinde kaldıkları bir düş için, Google aracılığıyla ulaştığı onlarca farklı yoruma erişebiliyor.
Görüşlerini aldığımız Düş Araştırmacısı ve Müellif Kelly Bulkeley, pandemi devrinde dünya genelinde hayallere yönelik artan bir ilgi olduğunu söylüyor. Bulkeley’e nazaran “dünyada artan istikrarsızlığın medya tarafından filtrelenip büyütülmesi” bunda tesirli olduğunu söylüyor.
Avusturyalı ünlü nörolog ve psikanalizin kurucusu Sigmund Freud, 100 yıldan uzun müddet evvel yazdığı Rüyaların Yorumu kitabında, düşlerimizin uyanık hayatlarımızda gerçekleştirmeye çalıştığımız dilekler olduğunu yazmıştı.
Yeni beyin tarama teknikleri uyku sırasında insan beynini inceleyerek, bu teorinin aşılmasını sağladı.
Modern bilim hayalin kökenlerini beyinde aramaya devam ediyor.
Bulkeley, din ve bilimin hayallere yaklaşımının “karşıt göründüğünü” fakat “ortak içgörü alanlarını” araştırmasıyla göstermeye çalıştığını belirtiyor.
Bulkeley, dini geleneklerin, hem kişisel hem de topluluk olarak insanların acılarını uygunlaştırmak için ekseriyetle düşlerden yardım istediğini söylüyor ve şöyle devam ediyor:
“Modern bilim, bilhassa psikoterapi pratiği, düşlerin zihinsel sıhhat meseleleri olan insanları tedavi etmede çok faydalı olabileceğini bulmuştur. Düşlerin uygunlaştırıcı güçleri vardır: Bunun Tanrı(lar)’dan mı yoksa kendi içsel kaynaklarımızdan mı geldiğini kesin olarak söyleyemeyiz.”